Marxistische psychologie

Marxistische psychologie – Inleiding
Ivan Pavlov vat de Marxistische psychologie als volgt samen: “Alleen de wetenschap, de exacte wetenschap over de menselijke natuur zelf, en de meest oprechte benadering ervan met behulp van de almachtige wetenschappelijke methode, kan de mens bevrijden van zijn huidige somberheid en zal hem reinigen van zijn tijdelijke schaamte in het domein van intermenselijke relaties.”¹

Marxisten geloven dat de menselijke ontwikkeling een onvermijdelijke mars is naar het communisme. Dit geloof dwingt de Marxistische filosofie tot een geloof in behaviorisme. Deze deterministische kijk op de menselijke ontwikkeling lijkt de vrije wil uit sluiten en benadert de behavioristische positie dat onze keuzes en handelingen het gevolg zijn van de reacties van onze hersenen op stimuli uit de leefomgeving.

De Marxistische aanvaarding van evolutie en materialisme als de juiste manier om de wereld te begrijpen, heeft invloed op de Marxistische kijk op de relatie tussen lichaam en geest, omdat zij de geest (het denken, het verstand) zien als niets meer dan een puur lichamelijke activiteit van de hersenen. De Marxistische ontkenning van het bovennatuurlijke categoriseert het menselijke verstand, in Lenins standpunt, slechts als geordende materie.

Het behaviorisme dat door Marxisten wordt omarmd verschilt echter wezenlijk van het traditionele behaviorisme. Marxistische gedragstheorieën zijn gebaseerd op het werk van Ivan P. Pavlov, een Russisch psycholoog uit het begin van de 20e eeuw. Ook al stond Pavlov gedurende het grootste gedeelte van zijn leven afwijzend tegenover de Marxistische theorie, toch werd hij door de Marxistische psychologie als grondlegger geadopteerd, vooral omdat zijn pogingen om het materialisme te verzoenen met de psychologie leken te passen bij de Marxistische dialektiek. Een begrip van het traditionele behaviorisme - aan de hand van het werk van B.F. Skinner, de meest populaire voorstander – zal ons helpen verduidelijken hoe het Marxistische behaviorisme hiervan afwijkt.

Marxistische psychologie – De definitie van traditioneel behaviorisme
In een behavioristische benadering van de Marxistische psychologie worden mensen gezien als niets meer dan ontvangers van stimuli; schepsels die op een voorbestemde manier reageren op alle mogelijke omstandigheden in onze omgeving. Volgens Skinner is dit de enige echt wetenschappelijke benadering van de psychologie. Hij zegt: “Een wetenschappelijke analyse van het gedrag onteigent de autonome mens en draagt de macht die hem vaak wordt toegekend over aan de omgeving. Het individu... moet daarom beheerst worden door de wereld om hem heen, en in hoge mate door andere mensen.”²

Skinners behavioristische psychologie is geworteld in een evolutionair perspectief op de wereld: “Het is niet zo dat de omgeving slechts prikkelt en geselt; zij selecteert bovendien. Haar rol is vergelijkbaar met die in natuurlijke selectie, al is het op een heel andere tijdschaal...”³ Als de omgeving voor ons selecteert, dan zijn wij geen vrije wezens die hun eigen beslissingen kunnen nemen. “De hypothese dat mensen niet vrij zijn is essentieel voor de toepassing van de wetenschappelijke methode op de bestudering van het menselijk gedrag,”⁴ zo beweren Skinner en andere behavioristen. Dit is consequent met het materialistische geloof dat onze hersenen slechts een verzameling zenuwen en synapsen zijn, die niets meer kunnen doen dan reageren op stimuli, op manieren die wij niet zelf in de hand hebben.⁵

Marxistische psychologie – De Marxistische afwijzing van het traditioneel behaviorisme
Hoewel Pavlovs theorieën prima harmoniseerden met het Marxistische wereldbeeld, waren zij niet volledig compatibel met het traditionele behaviorisme. Waar Pavlov en de traditionele behavioristen divergeren, doet het Marxisme dat ook. Het Marxisme verwerpt enkele van de logische conclusies die volgen uit het traditionele behaviorisme. Joseph Nahem legt dit uit: “Vanuit dit dialektisch oogpunt moet het behaviorisme in de psychologie, zoals de theorieën van B.F. Skinner, bekritiseerd worden als te mechanisch, als een reductie van het psychologische proces van het menselijk functioneren tot het fysiologische proces van alleen het gedrag.”⁶

Nahem onthult de reden waarom de Marxistische psychologie het traditionele behaviorisme afwijst, wanneer hij zegt: “Het Marxisme stelt dat er wetten van de sociale ontwikkeling bestaan die, door middel van een bewuste strijd, zullen leiden tot een betere samenleving: socialisme. Skinner gelooft dat zijn 'engineering' van het gedrag tot een betere samenleving zal leiden. Welk soort samenleving zal Skinner voortbrengen?”⁷

Het Marxistische wereldbeeld ziet de mensheid in een bewuste strijd om een communistische samenleving te bereiken. Het traditionele behaviorisme wijst de menselijke vrije wil af en gaat in tegen het idee, en sluit dit idee zelfs uit, dat de wil van het proletariaat in opstand zal komen en de onderdrukkende bovenklassen zal omverwerpen.

Het conflict komt voort uit de onverenigbaarheid van een materialistische filosofie met het idee van een vrije wil. Marx, die leefde vóór de ontwikkeling van de behavioristische theorie, herkende dit conflict en probeerde dit op te lossen met de volgende bewering: “De materialistische leer dat mensen het product zijn van omstandigheden en onderwijs vergeet dat omstandigheden juist door mensen worden veranderd.”⁸ De twee conflicterende ideeën werden nog duidelijker door de komst van de deterministische behavioristische theorie in de psychologie.

Marxistische psychologie – Dialektiek
De Marxistische psychologie gebruikt de dialektiek om de afwijzing van het traditionele behaviorisme te ondersteunen. In de dialektische kijk wordt ons gedrag bepaald door de botsing of worsteling tussen onze vrije wil (these) en de krachten in onze omgeving en samenleving (antithese). De basis voor dit standpunt is volgens Marx dat “mensen hun eigen geschiedenis zullen schrijven, maar niet onder omstandigheden die door henzelf gekozen zijn, maar onder omstandigheden die zij rechtstreeks tegenkomen en die uit het verleden zijn doorgegeven.”⁹

Nahem vat de relatie samen tussen determinisme en vrije wil en tussen behaviorisme en dialektiek: “Skinner laat vrijheid en waardigheid achter en neemt een heel star deterministisch standpunt in, een standpunt dat het Marxisme 'mechanisch materialisme' noemt. Alleen door de ontwikkeling van het Marxisme kon de volledige relatie tussen vrijheid en determinisme worden verklaard. Het materialisme had de dialektiek nodig om de werkelijke betekenis van vrijheid te beschrijven.”¹⁰

Marxistische psychologie – Conclusie
De dialektische kijk op gedrag en vrijheid komt overeen met het Marxistische wereldbeeld en verklaart op een wetenschappelijke manier de urgentie en de onvermijdelijkheid van het communisme, zonder het idee van een vrije wil op te geven.

De begrippen vrijheid en vrije wil slaan in de Marxistische psychologie op onze vrijheid om het soort maatschappij te kiezen dat op haart beurt ons gedrag zal bepalen; het betekent niet dat wij ons eigen gedrag bepalen. Wanneer wij dus onze vrije wil uitoefenen om onze samenleving te kiezen, worden wij beheerst door onze situatie of onze omgeving.

Marxisten stellen dat de samenleving er verantwoordelijk voor is om ons te reguleren. Deze regulering stelt ons bloot aan de juiste stimuli die het juiste gedrag zullen uitlokken. Deze stimuli kunnen alleen gevonden worden in een communistische samenleving die ons reguleert om trouw te zijn aan het collectief en aan het internationalisme.

In deze context betekent vrijheid vrijwel niets. Een samenleving die de menselijke ontwikkeling op een wetenschappelijke manier regelt lijkt veel op de samenleving die George Orwell afschilderde in "1984". In de Marxistische psychologie zijn wij slechts evoluerende dieren die beter afgesteld moeten worden voordat we de perfectie van de komende wereldorde binnentreden; een orde waarin de hele mensheid geperfectioneerd zal zijn. Maar die nieuwe orde zal ons beroven van vrijheid en waardigheid, net zoals Skinner en alle materialistische vormen van de psychologie dat doen.

Leer meer!